حمله برق آسای آذربایجان – با حمایت ترکیه و تایید روسیه – بر نیروهای که از سال 1991 بر جمهوری قرباغ کوهستانی حکومت می کنند، غلبه کرد. نیروهای ارتش آذربایجان در کمتر از 24 ساعت، منطقه قره باغ کوهستانی را در کوه های قفقاز جنوبی تسخیر کردند که به قیمت جان 200 نفر تمام شد…. این حمله پس از یک محاصره طولانی ده ماهه است که مردم قره باغ را به مرز قحطی رساند. دسامبر گذشته، نیروهای آذری کریدور لاچین را که مسیر اصلی بین قره باغ کوهستانی و ارمنستان است، مسدود کردند. این امر باعث کمبود شدید مواد غذایی، دارو و کالا برای مردم منطقه شد. مردم قره باغ از ترس حملات دولتی، در صدها خودرو قره باغ کوهستانی را به مقصد ارمنستان ترک میکنند. گزارش های از بمباران روستاها توسط نیروهای آذری وجود دارد. علاوه بر هرج و مرج، بیش از صد نفر در استپاناکرت، پایتخت قره باغ کوهستانی، در اثر انفجار مهیب یک انبار سوخت در حالی که مردم در خودرو در تلاش برای خرید بنزین بودند، کشته شدند.
از مجموع صد و پنجاه هزار نفر جمعیت تخمینی منطقه ، حدود نزدیک به یک صد و بیست هزار نفر ارمنی هستند. نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان مدعی شده است که انتظار می رود همه این ارمنی ها، قره باغ کوهستانی را به مقصد ارمنستان ترک کنند.
دولت آذربایجان خواستار «انحلال» تمامی ساختارهای سیاسی در قره باغ کوهستانی شده است. در قراردادی که با روسیه به توافق رسیده است، نیروهای دفاع محلی در این منطقه خلع سلاح شده و دوباره به آذربایجان ادغام خواهند شد. روز پنجشنبه، جمهوری قره باغ کوهستانی اعلام کرد که تا ژانویه خود را منحل می کند. و الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در حالی که برای ادغام مجدد منطقه آماده می شود، هشدار داد که پیشنهاد قبلی خودمختاری را به دور می اندازد.
ساموئل شهرامانیا، رئیسجمهور قرهباغ کوهستانی، با انعکاس وضعیت وخیم دولت خود، به همه نهادهای دولتی دستور داد تا اول ژانویه 2024، زمانی که دیگرجمهوری قرهباغ کوهستانی (آرتساخ) وجود نخواهد داشت، منحل شوند.
پناهندگان وحشت زده ای که ناامیدانه از قره باغ کوهستانی فرار می کنند ، احساس می کنند توسط به اصطلاح “جامعه بین المللی” رها شده اند. ماههاست که آنها با محاصره اقتصادی نیروهای آذربایجان روبرو بودهاند در حالیکه قدرتهای غربی انتقاد های بیاثری میکردند.
ارمنستان و آذربایجان مدتهاست بر سر قلمرو قره باغ کوهستانی با هم جنگیدهاند. آذربایجان، قره باغ را بخشی از خاک خود می داند. ملی گرایان ارمنی این منطقه کوهستانی را سرزمین اجدادی خود می دانند. تا هفته گذشته، ارمنیهای مسیحی در این منطقه مستقر بودند.
در سالهای اولیه اتحاد جماهیر شوروی، زمانی که یک کشور کارگری جوان بود، قره باغ کوهستانی در آذربایجان شوروی دارای وضعیت خودمختاری بود. بعداً تحت حاکمیت ستمگرانه استالینیسم، تنش های ملی و قومی در اعماق جامعه و زیر رویه ظاهری نمایان شد. پس از فروپاشی شوروی، نیروهای متخاصم طرفدار سرمایهداری به ایجاد نفرتهای ملیگرایانه و قومی در سراسر منطقه کمک کردند. با تجزیه شوروی به پانزده جمهوری در سال 1991، روسیه مصمم بود که کنترل کشورهای همسایهاش را حفظ کند – چیزی که آن را «خارج نزدیک» مینامد. قفقاز غنی از انرژی – متشکل از ارمنستان، آذربایجان و گرجستان – منطقه ای کلیدی برای روسیه بود. روسیه در وضعیت ضعیف خود به اختلافات قومی، درگیری های جدایی طلبانه و جنگ های داخلی دامن میزد.
در همین حال، ایالات متحده که تصمیم داشت هژمونی خود را به عنوان تنها ابرقدرت جهان پس از پایان جنگ سرد تثبیت کند برای ایجاد روابط با کشورهایی که بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بودند، تلاش می کرد. ایالات متحده در بخشهایی از طبقه حاکم قدیمی استالینیستیی در آذربایجان شرکای مشتاقی مانند حیدر علی اف، عضو سابق ک گ ب ، که اکنون به عنوان یک دموکرات و ملی گرا خود را جا زده و تغییر رنگ داده بود، یافت.
علی اف پس از اینکه در سال 1993 رئیس جمهور شد، رژیم خودکامه و استبدادی او آذربایجان را با مجموعه ای از توافقات با ناتو، اتحادیه اروپا و شرکت های نفت و گاز به غرب نزدیک کرد. پسرش الهام علی اف – که در سال 2003 جانشین او شد و ریاست جمهوری را بر عهده گرفت – این روابط را عمیق تر کرده است.
نبرد بین آذربایجان و ارمنستان در اوایل دهه 1990 منجر به پیروزی های قابل توجهی برای ارمنستان شد که نه تنها قره باغ کوهستانی بلکه قلمرو وسیع تری در اطراف آن را شامل می شد. آذربایجان مدعی است که پاکسازی قومی علیه شمار زیادی از آذری های قومی در این منطقه انجام شده است. تحت تأثیر ناسیونالیستهای ارمنی، قرهباغ کوهستانی به «آرتساخ» تغییر نام داد که یک نام باستانی ارمنی است.
آذربایجان در تمام این سالها تلاش کرد تا کنترل قره باغ را پس بگیرد. با این حال، در سال 2020، آذربایجان توانست بخشهای زیادی از سرزمینهای از دست رفته در دهه 1990 را در جنگی که شش هفته به طول انجامید و حدود 7000 کشته بر جای گذاشت، تصرف کند. روسیه، که از لحاظ تاریخی «مدافع» به اصطلاح «همنوعان مسیحی» خود در ارمنستان بود، مداخله نظامی کرد و سربازان را در لباس حافظان صلح در آنجا مستقر کرد. دستاوردهای ارضی آذربایجان منجر به بازگشت صدها هزار پناهنده آذربایجانی به خانه های خود شد و یک بار دیگر جمعیت شناسی منطقه را تغییر داد. وضعیت موجود تحت آتشبسی با میانجیگری روسیه و ترکیه باقی ماند.
از سال 2022، نیکول پاشینیان، نخست وزیرارمنستان تضعیف شده ، دیگر ادعای ارضی بر قره باغ کوهستانی نداشت، اما به اصرار اتحادیه اروپا اکنون برای «حقوق و امنیت» ارامنه قره باغ فشار آورده است. رئیس جمهور آذربایجان، الهام علی اف، این درخواست ارمنستان و همچنین هشدارهای اخیر قدرت های غربی مبنی بر عدم استفاده از زور برای بازپس گیری اراضی را نادیده گرفت. با توجه به در گیری روسیه و جنگ در اوکراین، علی اف ارتش را برای تصرف قره باغ کوهستانی فرستاد تا آنچه را که او «تمامیت ارضی آذربایجان» میخواند، اجرا کند. در انجام این کار، علی اف از حمایت ضمنی ترکیه، متحد دیرینه برخوردار بود. احتمالاً باکو به درستی انتظار داشت که نیروهای حافظ صلح روسیه مقاومت نکنند.
واقعیت این استکه از زمان تهاجم روسیه به اکرایین ، تنش ها در این منطقه بین روسیه، ایالات متحده، چین و دیگر قدرت های منطقه ای به شدت افزایش یافته است. جنگ نیابتی در اکرایین بین امپریالیسم آمریکا و روسیه باعث ایجاد صف جدیدی بین روسیه، ترکیه و آذربایجان در قفقاز شده است و رقابت بر سر منطقه قفقاز جنوبی را که در اروپا، خاورمیانه و آسیا قرار دارد به شدت افزایش داده است.
کشورهای اتحادیه اروپا تلاش کرده اند تا تجارت نفت و گاز با آذربایجان را افزایش دهند، زیرا آنها به طور گسترده عرضه از روسیه را کاهش داده اند. سوابق وحشتناک نقض حقوق بشر رژیم آذربایجان توسط قدرت های غربی برای پیشبرد منافع اساسی خود نادیده گرفته شده است.
ترکیه می خواهد یک کریدور زمینی از آذربایجان به نخجوان، بخشی از آذربایجان که توسط ارمنستان از این کشور جدا شده است، را تحمیل کند. این امر مسیر حمل و نقل جدیدی را از چین و آسیای مرکزی به ترکیه و دریای مدیترانه باز می کند. این مساله اهمیت گرجستان – که با ناتو همسو است – را به عنوان قطب حمل و نقل و انرژی در منطقه تضعیف می کند.
دولت روسیه اکنون آذربایجان – مسیر زمینی اصلی خود به خاورمیانه و آسیا – را از نظر استراتژیک مهمتر از متحد سنتی خود ارمنستان می داند.
روسیه که از زمان درگیری قبلی بین نیروهای ارمنستان و آذربایجان در سال 2020، نیروهای خود را بعنوان “حافظ صلح” را در قره باغ کوهستانی حفظ کرده است. امیدوار است با چراع سبز نشان دادن به عملیات آذربایجان، حضور نظامی خود را در این کشور حفظ کند و همچون پلیس در این کوریدور عمل کند.
روابط روسیه با ارمنستان در سالهای اخیر پس از روی کار آمدن نیکول پاشینیان، نخستوزیر ارمنستان در پی اعتراضات خیابانی ضد دولتی، تیره شده بود. دولت جدید ارمنستان به سمت غرب متمایل شد. در اوایل سال جاری، اتحادیه اروپا یک ماموریت نظارتی را در ارمنستان در نزدیکی مرز با آذربایجان مستقر کرد. ارمنستان نیز اخیرا یک رزمایش نظامی مشترک با آمریکا انجام داده است. پاشینیان در سفر خود به ایتالیا در اوایل سپتامبر اشاره کرده بود که ارمنستان برای همکاری بیشتر با آمریکا و اتحادیه اروپا آماده است.
پاشینیان پیشتر توانایی روسیه در ارائه ضمانت های امنیتی به اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی ( که در سال 2002 با شش کشور شوروی سابق – روسیه، ارمنستان، بلاروس، و سه جمهوری آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تشکیل شد) را با اشاره به جنگ اوکراین زیر سوال برده بود. پاشینیان پیش از این آشکارا از نیروهای حافظ صلح روسیه به دلیل “شکست” آنها در جلوگیری از عملیات نظامی آذربایجان در هفته گذشته انتقاد کرده و از بررسی مجدد عضویت ارمنستان در سازمان پیمان امنیت جمعی خبر داده است.
دولت ارمنستان همچنین اعلام کرد که قصد دارد اساسنامه دادگاه کیفری بین المللی رم را تصویب کند که از نظر فنی به این معنی است که ولادیمیر پوتین در صورت پا گذاشتن به خاک ارمنستان ممکن است دستگیر شود. روسیه همچنین مدعی شد که علیرغم ادامه روند صلح با باکو بر سر قره باغ کوهستانی، دولت ارمنستان با مشارکت در روند صلح موازی در بروکسل و سایر شهرهای اروپایی در اوایل سال جاری، قدرت های غربی را وارد درگیری های منطقه ای کرد.
با توجه به ثروت نفت و گاز آذربایجان که اقتصاد آن 10 برابر ارمنستان است، در جنگ اوکراین، آذربایجان به شریک بالقوه مهمتری برای روسیه نسبت به ارمنستان تبدیل شد. روسیه دارای تجارت پرسود تسلیحاتی با این کشور است. پوتین همچنین تلاش کرده است که ترکیه، متحد نزدیک آذربایجان را در طول جنگ در اوکراین از خود دور نکند. اگرچه ترکیه عضو ناتو است، اما روابط پیچیده و نا همواری با قدرتهای غربی و اتحادیه اروپا دارد و سعی کرده است بهعنوان «میانجی» بین روسیه و اوکراین در رابطه با برخی مسائل در جریان جنگ عمل کند.
انتقاد ایالات متحده و اتحادیه اروپا از اقدامات نظامی تهاجمی آذربایجان کم اهمیت بود، تا حدی به این دلیل که نمی خواهند متحد خود در ناتو یعنی ترکیه را که نفوذ قابل توجهی بر باکو دارد خشمگین کنند. منافع سرمایه داری و نخبگان حاکم و دولتهای این قدرتهای مختلف بهخوبی بر منافع مردم قرهباغ کوهستانی که اکنون عملا با پاکسازی قومی روبرو هستند، برتری دارد. این بدون شک خاطرات تاریخی دردناک نسل کشی ارامنه در طول جنگ جهانی اول، توسط امپراتوری عثمانی را تداعی میکند.
با این حال، روسیه حاضر نیست از حضور خود در منطقه چشم پوشی کند و امپریالیسم ایالات متحده نیز فرصتی برای جذب بیشتر ارمنستان به حوزه نفوذ خود خواهد دید.
توانایی روسیه برای مداخله در قفقاز به دلیل تهاجم به اوکراین و ادامه جنگ، که هزینه زیادی از نظر پرسنل و منابع دارد، به میزان قابل توجهی تضعیف شده است. روسیه دیگر نمی تواند خود را به عنوان بازیگر تعیین کننده و مسلط نظامی در “خارج نزدیک” خود جلوه دهد. این راه را برای دیگر قدرتهای محلی مانند ترکیه و ایران باز میکند تا گام بردارند و نفوذ خود را در قفقاز بیشتر کنند.
روسیه تلاش خواهد کرد روابط خود را با آذربایجان تقویت کند و از حضور نیروهای روسی در منطقه چشم پوشی نخواهد کرد. قفقاز نه تنها از نظر منابع طبیعی غنی است، بلکه از نظر استراتژیک نیز مهم است و در نزدیکی بخش هایی از روسیه که با کریمه و اوکراین هم مرز است، واقع شده است.
رژیم ارمنستان پس از شکست کامل نظامی در قره باغ کوهستانی ممکن است که برای ماندن در قدرت به چالش کشیده شود. هفته گذشته تظاهراتی با حضور هزاران نفر در ایروان پایتخت ارمنستان برگزار شد که در آن روسیه ، غرب ، دولت پاشینیان و نخبگان حاکم در قره باغ کوهستانی به دلیل عدم مداخله در برابر حملات نظامی آذربایجان را محکوم کردند.
قره باغ کوهستانی یادآور دیگری است که اوکراین، نقطه عطف خطرناکی را رقم زد. درگیری بین آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ کوهستانی به طور جدایی ناپذیری با جنگ در اوکراین و به طور گسترده تر، مبارزه بین روسیه و متحدانش و قدرت های ناتو و متحدان آنها برای نفوذ و کنترل منطقه مرتبط است . به قول برنامه ریزان ناتو، ما اکنون در دنیایی از “رقابت قدرت های بزرگ” زندگی می کنیم. در رقابتهایی که جنگ های وحشتناک و نابودی هسته ای جهان ما را تهدید می کند.
هیچ قدرت امپریالیستی،هیچ رژیم سرمایه داری هیچ گونه توجهی به حقوق مردم برای تعیین سرنوشت یا صلح ندارد. آنها فقط به دنبال منافع امپریالیستی خود هستند.
واقعیت آن است که جنگ فاجعه بار در اوکراین و درگیری های بین جمهوری های شوروی سابق مانند آذربایجان و قره باغ کوهستانی مورد حمایت ارمنستان، یک تراژدی خونین برای طبقه کارگر منطقه است. زحمتکشان منطقه نمی توانند به هیچ یک از دولتها و حاکمان سرمایه دار منطقه و قدرت های امپریالیستی که همگی منافع طبقاتی خود را در اولویت قرار می دهند، اعتماد داشته باشند. طبقه کارگر منطقه بیش از هر زمان دیگری به سازمان های طبقاتی مستقل توده ای خود، از جمله اتحادیه های کارگری واقعا مستقل و مبارز، و احزاب سوسیالیستی با حمایت توده ای در محل کار، کومیونتی ها و محلات نیاز دارد. به این ترتیب می توان با موفقیت در برابر جنگ افروزی حکومتهای سرمایه داری و قدرت های امپریالیستی مداخله گر مقاومت کرد.
یک برنامه سوسیالیستی در منطقه در مقابل شکاف های ملی و قومی، حقوق همه اقلیت ها و حق تعیین سرنوشت ملیت های تحت ستم را تضمین می کند و در عین حال قاطعانه برای اتحاد کارگران و سوسیالیسم مبارزه می کند و خواستار اتحاد طبقه کارگر علیه سرمایه داران و سیستم سودآوری می باشد که جنگ، پاکسازی مکرر قومی، فقر، نابرابری های اجتماعی گسترده، ستم و استثمار طبقاتی را به ارمغان آورده است.
طبقه کارگر هیچ گونه منافع مادی در سرکوب دیگران ندارد. باید صدای انترناسیونالیسم کارگری را بلند کرد. این تنها راه است.
منابع:
Azerbaijani military forces overrun Nagorno-Karabakh enclave causing mass exodus of refugees. September 29, 2023 Niall Mulholland. Committee for Worker Internationalist.
Thousands of Armenian refugees forced to flee as imperialist rivalries ramp up. Armenia and Azerbaijan are at the centre of imperialist rivalries. SWP
Nagorno-Karabakh: victim of inter-imperialist rivalry . Fred Weston 03 October 2023- In Defence of Marxism.
‘Peace’ in Nagorno-Karabakh: No stability under capitalism. Ivan Loh24 November 2020
Nagorno-Karabakh: the bleeding wound of post-Soviet nationalism. Marxist Tendency (Russia)08 October 2020
Armenia and Azerbaijan—rival powers threaten war